Oud-ECB-baas waarschuwt voor volgende crisis

Jean-Claude Trichet zat tijdens de bankencrisis in het oog van de orkaan. Hij was nauw betrokken bij de redding van Fortis/ABN Amro, waarover volgende week een film uitkomt. „Het was een uitzonderlijk gevaarlijke tijd.” Of de lessen zijn geleerd? Of de economie nu stabieler is? „De situatie nu is alarmerender dan voor de crisis.”

Door: Martin Visser, de telegraaf

Tien jaar geleden, eind september 2008, bereikte de bankencrisis het Europese vasteland. Fortis/ABN Amro stond op omvallen en moest worden gered. In de film ’De achtste dag’, die vanaf donderdag 26 april te zien is in bioscopen in heel Nederland, wordt die redding van dag tot dag gereconstrueerd met de hoofdrolspelers.

Eén van die hoofdrolspelers in de film is Jean-Claude Trichet, toenmalig president van de Europese Centrale Bank. „Het kaartenhuis stortte in, we konden het begin ervan zien”, zegt hij in de film. In een interview met deze krant staat hij stil bij de bankencrisis. Maar hij geeft vooral antwoord op de vraag: staan we er nu beter voor dan toen?

Bent u tijdens de crisis ooit bang geweest?

„Ik had gezien wat de gevolgen waren van het faillissement van Lehman Brothers. Namelijk besmetting, destabilisering van de hele financiële wereld en een ernstige dreiging van een mondiale depressie. Het was een uitzonderlijk gevaarlijke tijd. Je kon duidelijk zien dat we in een situatie terecht konden komen zoals in 1929. Ik was zeer bezorgd, maar ook zeer gemotiveerd om dat te voorkomen.”

Gemotiveerd lijkt een understatement. U moet zich toch hebben voorgesteld wat er zou gebeuren als er een reeks ban faillissementen op gang zou komen?

„Dat zou leiden tot de ineenstorting van het hele systeem. Niet slechts van één bank. Als we niet zo vergaand hadden ingegrepen zou élke bank en élke financiële instelling in een drama zijn geëindigd.”

In bijvoorbeeld Argentinië was ooit te zien waartoe de instorting van banken kan leiden: geweld en oproer.

„De gevolgen kunnen zeer ernstig zijn. Het banksysteem is als de bloedsomloop. Als het bloed niet meer circuleert, sta je op de rand van een catastrofe. Dat geldt voor je lichaam maar ook voor de samenleving. Als geld niet normaal circuleert, werkt er niets meer.”

Toen België en Nederland Fortis/ABN Amro moesten redden, hadden de bankiers zelf geen idee wat er aan de hand was. Hoe kon dat?

„Ze waren duidelijk de weg kwijt. Weinig mensen konden zien hoe groot het probleem was. Voor ons, aan het roer van de centrale bank, was het heel duidelijk dat er een mondiaal systeemprobleem was. Maar voor individuele banken veranderde alles zo snel. Natuurlijk hadden bankiers zich veel meer bewust moeten zijn van de situatie, van de risico’s die ze genomen hadden. Al die kritiek is gerechtvaardigd.”

Er zijn nog altijd bankiers en beleidsmakers die stellen dat de crisis van Amerikaanse makelij was.

„De wereld is zozeer onderling verbonden, dat het uitzonderlijk naïef was om te zeggen dat het louter een Amerikaans probleem was en geen Europees probleem. Maar het is waar dat de aanleiding voor de mondiale crisis de Amerikaanse subprime-hypotheken waren. Helaas hadden veel Europese banken zelf massaal daarin geïnvesteerd.”

Wat was de belangrijkste oorzaak van de crisis?

„Er zijn meerdere oorzaken en de combinatie ervan maakte deze crisis zo ernstig. De eerste is de opeenstapeling van schulden. Het schuldniveau in de wereld was in de jaren voor de crisis enorm hard gestegen. Van 250% van het mondiale bbp in 2000 naar 275% in 2007/2008. Dat leidt tot financiële kwetsbaarheid. De tweede oorzaak was het vertrouwen dat financiële markten altijd efficiënt werken. Dat was het dominante denken. De meeste economen dachten dat we dicht bij een optimale en dus stabiele situatie zaten. Daardoor werden de risico’s verwaarloosd.”

Alles leek perfect.

„Ja, dat was uiteraard een enorme inschattingsfout.”

Een de derde oorzaak?

„Financiële producten werden steeds geavanceerder, gebruik makend van de nieuwste technologie. Er kwamen financiële producten die niemand helemaal kon begrijpen en zeker niet de mensen die deze producten verkochten en de mensen die erin investeerden. Het vierde punt is de globalisering, de vergaande onderlinge verbondenheid van alle markten, financiële instellingen en economieën.”

Welke rol speelden centrale banken in de stijging van schuld door te lage rentes?

„Daar wordt nog altijd over gediscussieerd. Maar vergeet niet, wij kregen als ECB voor de crisis veel kritiek omdat we te orthodox zouden zijn. Er was een enorme druk om ruimer monetair beleid te voeren. Toen we de rente verhoogden in 2005 werden we publiekelijk door tien regeringen bekritiseerd. Ik denk dat je moeilijk kunt zeggen dat het monetair beleid van de ECB te ruim was.”

Alan Greenspan krijgt kritiek omdat de Fed onder zijn leiding te ruimhartig was.

„Het is allemaal zeer complex. En ik wil me niet begeven in een discussie over andere centrale banken.”

Dat is begrijpelijk. Maar…

„Laten we niet naar het verleden kijken. Laten we naar de toekomst kijken.”

Natuurlijk. Maar diezelfde vragen spelen nog steeds. In de crisis kwam er alleen maar schuld bij en werd geld nog goedkoper. Daar spelen centrale banken een rol in.

„Ik ben het ermee eens dat een van de belangrijkste problemen nu de schuldtoename in de wereld is. De schulden in de ontwikkelde én in de opkomende economieën blijven maar groeien. Iets minder snel in de ontwikkelde economieën dan voor de crisis maar veel sneller in de opkomende landen.”

Zoals in China?

„Onder meer China. We creëren een situatie die net zo kwetsbaar en gevaarlijk is als bij de explosie van de crisis. Betekent dit dat de centrale banken te ruimhartig zijn? Dat vind ik niet. Centrale banken moesten de besmetting stoppen en een diepe depressie voorkomen. De vraag is: leverden overheden, parlementen en de private sector hun aandeel? Mijn reactie is: vaak niet. Het sentiment was: de centrale banken doen het goed, laten we niet ingrijpen. Een goed voorbeeld zijn de structurele hervormingen die in Europa achterblijven maar wel noodzakelijk zijn om het groeipotentieel te vergroten.”

U kunt toch niet ontkennen dat centrale bankiers een enorm dilemma hebben? Ze stimuleren bedrijvigheid met lage rentes. Maar met die lage rentes wordt ook het aangaan van schuld gestimuleerd.

„Ik ben het ermee eens dat er ook een negatieve kant is. Dat stimulerende beleid was en is noodzakelijk, maar er zijn inderdaad nadelige gevolgen. Zoals potentiële bubbels. Daarom vragen centrale bankiers aan anderen om ook hun taak te doen.”

Voor de crisis nam alleen de schuld in ontwikkelde landen toe, nu ook in landen als China. Maakt dat de situatie nu nog kwetsbaarder dan toen?

„Ja, ik zou zeggen van wel. Deze indicatoren wijzen op een situatie die zelfs nog alarmerender is dan ten tijde van het faillissement van Lehman Brothers.

Als we weer te maken zouden krijgen met een nieuwe systeemcrisis dan lijkt het mij waarschijnlijk dat de aanleiding uit de opkomende landen komt. Dat zou in China kunnen zijn.”

Zijn alle lessen van de crisis geleerd?

„Niet alle. Ten aanzien van banken is er veel gedaan. Daarom is het zo zorgwekkend dat er in de Verenigde Staten stemmen opgaan om weer te gaan dereguleren.

Maar de niet-banken zijn nog steeds een probleem. Ik bedoel private equity, hedgefondsen, die mondiaal duizenden miljarden beleggen. Daar kunnen nog steeds systeemrisico’s zitten.”

Vindt u een bankenbuffer van 3% genoeg?

„Ik wil me niet in die discussie mengen. Ik heb geen indicaties dat daar een echt probleem zit.”

Is er na de crisis iets fundamenteel veranderd?

„De prijs die we hebben betaald voor de crisis is de opkomst van nationalisme, protectionisme, populisme. De crisis heeft in de ogen van veel mensen laten zien dat het establishment fout zat. Dat heeft een immense impact gehad.

Zonder deze crisis zou Trump waarschijnlijk niet hebben gewonnen. Het heeft ook de weg geplaveid voor de Brexit.

In Frankrijk, waar het populisme niet gewonnen heeft, is de afwijzing van regeringspartijen bijna karikaturaal. We hebben geen significante socialistische partij meer, geen belangrijke rechtse partij meer.”

Is het sentiment van deze kiezers niet dat er sinds de crisis eigenlijk niets wezenlijks veranderd is? Op politiek niveau, bij bankiers. Misschien hebben deze kiezers gewoon gelijk?

„U weet beter, dat is niet waar. We hebben veel gedaan om onze economische veerkracht te versterken. Maar er moet nog veel gebeuren. En het is urgent, want onze burgers zullen het ons niet vergeven als er een nieuwe, wereldwijde crisis komt.”

Onthutsende documentaire

Dag voor dag reconstrueert de documentaire ’De achtste dag’ de redding van Fortis/ABN Amro eind september 2008. Het gaat maar net goed, zo blijkt uit de gesprekken met de hoofdrolspelers. Ondanks de wrijvingen tussen de Belgen en de Nederlanders.

Maar diezelfde hoofdrolspelers laten ook hun licht schijnen over de situatie ná de crisis. En dat is onthutsend. „Er was ongeveer één jaar, 2008/2009, dat op het allerhoogste niveau bij de G20 alles waarvan we altijd zeiden ’daar kun je niks aan doen’ nu ineens wel bediscussieerd kon worden”, blikt toenmalig minister van Financiën Wouter Bos terug. „Er was ineens wél toezicht mogelijk, mits iedereen meedeed.”

Maar na een jaar was het over, verzucht Bos in de film. „Na dat jaar was de crisis alweer aan het overgaan. Vervolgens begon het alweer, de bezwaren tegen beperking van bonussen, of de bezwaren tegen grensoverschrijdend toezicht. Alle oude reflexen kwamen weer boven.”

Ook oud-premier van België Yves Leterme kijkt er somber bij: „Bankiers die soms met heel geringschattende blik en taal konden evalueren wat de politiek allemaal verkeerd deed en klaagden hoe ze geremd werden in hun ondernemerschap.”

Het beeld rijst op dat er niet wérkelijk iets is veranderd. Dat zegt ook oud-president van de Britse centrale bank Mervyn King: „Na de Grote Depressie in de jaren dertig was er veel discussie of een economie gestoeld op kapitalisme wel het beste systeem was. Na de crisis van 2008 was het juist zo opvallend hoe weinig intellectuele beroering er was. Hoe weinig de politiek geïnteresseerd was in de vraag of we onze economie op de juiste manier vormgeven.”